दशैं नेपालमा मनाइने सबैभन्दा ठूलो पर्व हो, जसलाई विजयादशमीको रुपमा पनि चिनिन्छ। यो चाड असत्यमाथि सत्यको विजय र असुर शक्तिहरूमाथि देवी दुर्गाको विजयको उत्सवको रुपमा मनाइन्छ। दशैंको परम्परा र संस्कार नेपाली समाजमा गहिरोसँग जरा गाडेको छ। यो पर्वलाई हर्षोल्लास, धार्मिक आस्था, सांस्कृतिक परम्परा, र पारिवारिक बन्धनलाई सुदृढ गर्ने चाडको रुपमा मनाइन्छ।

दशैंको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि

दशैंको उत्पत्ति प्राचीन हिन्दू धर्मग्रन्थ र पुराणहरूमा उल्लेखित छ। पौराणिक कथा अनुसार, देवी दुर्गाले महिषासुर नामक असुरलाई नौ दिनसम्म युद्ध गरेर दशौं दिनमा पराजित गरेको सम्झनामा दशैं मनाइन्छ। यो असत्यमाथि सत्यको विजयको प्रतीक हो। यो पर्वले दुष्ट प्रवृत्तिहरूको अन्त्य र धार्मिक, नैतिक मूल्यहरूको संरक्षणको सन्देश प्रवाह गर्दछ।

दशैंको आरम्भ: घटस्थापना

दशैंको पहिलो दिनलाई घटस्थापना भनिन्छ। यस दिन घरघरमा दुर्गा देवीको प्रतीकको रुपमा जमरा छर्ने चलन छ। माटोको पात्रमा बालुवा राखेर त्यसमाथि जौ र अन्य अन्नका बीउ छरिन्छन्। यो जमरा दशौं दिन टीका लगाउँदा प्रयोग गरिन्छ। घटस्थापना देवी दुर्गाको शक्तिको आह्वान गर्ने दिन हो, जसबाट सम्पूर्ण चाडको सुरुवात हुन्छ। यस दिन विशेष मन्त्र जप गरेर घटस्थापनाको विधि गरिन्छ:

घटस्थापना मन्त्र:
“ॐ ऐं ह्रीं क्लीं चामुण्डायै विच्चे ॐ दुं दुर्गायै नमः।”

अर्थ: देवी दुर्गाको शक्ति आह्वान गर्ने यस मन्त्रले उनीप्रतिको भक्तिभाव प्रकट गर्दछ।

नवरात्रिका नौ दिन र देवीको विभिन्न स्वरूप

नवरात्रि भनेको दशैंको मुख्य भाग हो, जसमा नौ दिनसम्म विभिन्न स्वरुपका देवीहरूको पूजा हुन्छ। प्रत्येक दिन देवी दुर्गाका फरक-फरक रूपको पूजा गरिन्छ, जसले हाम्रो जीवनका विभिन्न पक्षहरूको प्रतिनिधित्व गर्छ। यी नौ दिनका देवीहरु र उनीहरूको महत्व यस प्रकार छ:

पहिलो दिन: शैलपुत्री
देवी दुर्गाको पहिलो स्वरूप शैलपुत्रीको पूजा गरिन्छ। उनी हिमालय पर्वतकी छोरी भएकाले शैलपुत्री भनिएको हो। उनी पृथ्वीको प्रतीक हुन्, जसले दृढता र धैर्यको प्रतिविम्ब गर्दछ।

दोस्रो दिन: ब्रह्मचारिणी
दोस्रो दिन ब्रह्मचारिणीको पूजा हुन्छ। उनी त्याग र तपस्याको प्रतीक हुन्, जसले भक्तहरुलाई धैर्य, संयम, र तपस्याको महत्व सिकाउँछिन्।

तेस्रो दिन: चन्द्रघण्टा
तेस्रो दिन चन्द्रघण्टा देवीको पूजा गरिन्छ। उनको मस्तकमा चन्द्रको घण्टा जस्तै आकार भएकोले उनलाई चन्द्रघण्टा भनिन्छ। उनी शान्ति, सौहार्द, र साहसको प्रतीक हुन्।

चौथो दिन: कूष्माण्डा
चौथो दिन कूष्माण्डा देवीको पूजा गरिन्छ, जसले जगतको उत्पत्ति गर्ने शक्ति राख्छिन्। उनी सृष्टिको प्रारम्भको प्रतीक मानिन्छिन्।

पाँचौं दिन: स्कन्दमाता
पाँचौं दिन स्कन्दमाता देवीको पूजा हुन्छिन्। उनी भगवान कार्तिकेयकी माता हुन्, जसले शक्ति र रक्षा प्रदान गर्छिन्।

छैठौं दिन: कात्यायनी
छैठौं दिन कात्यायनी देवीको पूजा गरिन्छ। उनी ज्ञान र विवेककी देवी हुन्, जसले भक्तहरूलाई मोक्ष प्राप्त गर्ने मार्ग देखाउँछिन्।

सातौं दिन: कालरात्रि
सातौं दिन कालरात्रि देवीको पूजा गरिन्छ। उनी दुष्टशक्तिहरूको विनाश गर्ने देवी हुन्। कालो वर्णकी र उग्र रूप भएकी कालरात्रिले नकारात्मकता र भयलाई समाप्त पार्छिन्।

आठौं दिन: महागौरी
महागौरीलाई आठौं दिन पूजा गरिन्छ। उनी शुद्धता र पवित्रताको प्रतीक हुन्। यो दिनलाई महाअष्टमी भनिन्छ, जसमा विशेष पूजा र बलि प्रदान गर्ने परम्परा हुन्छ।

नवौं दिन: सिद्धिदात्री
नवौं दिन सिद्धिदात्रीको पूजा हुन्छिन्, जसले सम्पूर्ण सिद्धिहरु प्रदान गर्छिन्। यस दिनलाई महानवमी भनिन्छ, जहाँ सबै प्रकारका सिद्धिहरु प्राप्त गर्न देवीको आराधना गरिन्छ।

दशौं दिन: विजयादशमी

नवरात्रि समाप्त भएपछि दशौं दिनलाई विजयादशमी भनिन्छ। यस दिनलाई सत्यले असत्यलाई परास्त गरेको विजय उत्सवको रुपमा मनाइन्छ। हिन्दू धर्ममा भगवान रामले रावणलाई यस दिन पराजित गरेको मान्यता पनि छ। विजयादशमीको दिन विशेषगरी मान्यजनहरुबाट टीका र जमरा लगाउने परम्परा छ। परिवारका सदस्यहरुबीच आशिर्वाद साटासाट गरिन्छ र एकअर्कामा स्नेह प्रकट गरिन्छ।

दशैंमा पूजा गरिने मन्त्रहरु र तिनको महत्व

दशैंको समयमा देवी दुर्गाको पूजा गर्दा विभिन्न शक्तिशाली मन्त्रहरूको जप गरिन्छ। यी मन्त्रहरुले सकारात्मक ऊर्जा, सुरक्षा, र देवीको कृपा प्राप्त गराउने विश्वास गरिन्छ। केही प्रमुख मन्त्रहरु यस प्रकार छन्:

ॐ सर्वमंगल मांगल्ये शिवे सर्वार्थ साधिके।
शरण्ये त्र्यंबके गौरी नारायणि नमोऽस्तुते॥
अर्थ: सबै प्रकारका मंगलमय कार्यहरूको आशीर्वाद दिने त्रिनेत्री गौरीलाई नमस्कार छ।

या देवी सर्वभूतेषु शक्ति-रूपेण संस्थिता।
नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नमः॥
अर्थ: जो देवी सबै प्राणिहरूमा शक्तिका रूपमा विद्यमान छिन्, उनलाई बारम्बार प्रणाम छ।

या देवी सर्वभूतेषु चेतनेत्यभि-धीयते।
नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नमः॥
अर्थ: जो देवी सबै प्राणिहरूमा चेतना (सजगता) को रूपमा हुनुहुन्छ, उनलाई बारम्बार प्रणाम छ।

या देवी सर्वभूतेषु मातृ-रूपेण संस्थिता।
नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नमः॥
अर्थ: जो देवी सबै प्राणीहरूमा आमा (मातृत्व) को रूपमा हुनुहुन्छ, उनलाई बारम्बार प्रणाम छ।

या देवी सर्वभूतेषु दया-रूपेण संस्थिता।
नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नमः॥
अर्थ: जो देवी सबै प्राणिहरूमा दया (करुणा) को रूपमा हुनुहुन्छ, उनलाई बारम्बार प्रणाम छ।

या देवी सर्वभूतेषु क्षान्ति रूपेण संस्थिता।
नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नमः॥
अर्थ: जो देवी सबै प्राणिहरूमा सहनशीलता र क्षमा (क्षान्ति) को रूपमा हुनुहुन्छ, उनलाई बारम्बार प्रणाम छ।

या देवी सर्वभूतेषु बुद्धि-रूपेण संस्थिता।
नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नमः॥
अर्थ: जो देवी सबै प्राणिहरूमा बुद्धि (विवेक) को रूपमा हुनुहुन्छ, उनलाई बारम्बार प्रणाम छ।

या देवी सर्वभूतेषु विद्या-रूपेण संस्थिता।
नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नमः॥
अर्थ: जो देवी सबै प्राणिहरूमा विद्या (ज्ञान) को रूपमा हुनुहुन्छ, उनलाई बारम्बार प्रणाम छ।

या देवी सर्वभूतेषु स्मृति-रूपेण संस्थिता।
नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नमः॥
अर्थ: जो देवी सबै प्राणिहरूमा स्मृति (स्मरणशक्ति) को रूपमा हुनुहुन्छ, उनलाई बारम्बार प्रणाम छ।

या देवी सर्वभूतेषु श्रद्धा-रूपेण संस्थिता।
नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नमः॥
अर्थ: जो देवी सबै प्राणिहरूमा श्रद्धा (विश्वास) को रूपमा हुनुहुन्छ, उनलाई बारम्बार प्रणाम छ।

या देवी सर्वभूतेषु भक्ति-रूपेण संस्थिता।
नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नमः॥
अर्थ: जो देवी सबै प्राणिहरूमा भक्ति (समर्पण) को रूपमा हुनुहुन्छ, उनलाई बारम्बार प्रणाम छ।

या देवी सर्वभूतेषु शांति-रूपेण संस्थिता।
नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नमः॥
अर्थ: जो देवी सबै प्राणिहरूमा शान्ति (शान्ति र सन्तुलन) को रूपमा हुनुहुन्छ, उनलाई बारम्बार प्रणाम छ।

या देवी सर्वभूतेषु लक्ष्मी-रूपेण संस्थिता।
नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नमः॥
अर्थ: जो देवी सबै प्राणिहरूमा लक्ष्मी (धन) को रूपमा हुनुहुन्छ, उनलाई बारम्बार प्रणाम छ।

या देवी सर्वभूतेषु तृष्णा-रूपेण संस्थिता।
नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नमः॥
अर्थ: जो देवी सबै प्राणिहरूमा तृष्णा (चाहना) को रूपमा हुनुहुन्छ, उनलाई बारम्बार प्रणाम छ।

या देवी सर्वभूतेषु क्षुधा-रूपेण संस्थिता।
नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नमः॥
अर्थ: जो देवी सबै प्राणिहरूमा भूखको रूपमा हुनुहुन्छ, उनलाई बारम्बार प्रणाम छ।

या देवी सर्वभूतेषु भ्रान्ति-रूपेण संस्थिता।
नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नमः॥
अर्थ: जो देवी सबै प्राणिहरूमा भ्रान्ति (माया) को रूपमा हुनुहुन्छ, उनलाई बारम्बार प्रणाम छ।

या देवी सर्वभूतेषु तुष्टि-रूपेण संस्थिता।
नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नमः॥
अर्थ: जो देवी सबै प्राणिहरूमा सन्तुष्टि (तृप्ति) को रूपमा हुनुहुन्छ, उनलाई बारम्बार प्रणाम छ।

या देवी सर्वभूतेषु निद्रा-रूपेण संस्थिता।
नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नमः॥
अर्थ: जो देवी सबै प्राणिहरूमा निद्रा (आराम) को रूपमा हुनुहुन्छ, उनलाई बारम्बार प्रणाम छ।

दशैंको सांस्कृतिक महत्व

दशैं नेपाली समाजको एउटा अभिन्न अङ्ग हो। यो चाडले परिवारमा आपसी सम्बन्ध सुदृढ गर्ने, संस्कार र परम्परालाई कायम राख्ने, र समाजमा एकता र भाइचारा बढाउने भूमिका खेल्छ। यस समयमा घर सजाउने, नयाँ लुगा किन्ने, मिठा परिकार बनाउने, र विभिन्न खेलकुदहरु आयोजना गर्ने परम्परा छ। विशेषगरी पिङ खेल्नु दशैंको एक महत्वपूर्ण अङ्ग हो, जसले यस पर्वलाई झनै रमाइलो बनाउँछ।

कोजाग्रत पूर्णिमा: दशैंको अन्तिम दिन

दशैंको अन्तिम दिनलाई कोजाग्रत पूर्णिमा भनिन्छ। यो दिन देवी लक्ष्मीको पूजा गरिन्छ। यो रात धनकी देवी लक्ष्मीले जसले जाग्राम बसेर पूजा गर्छ, उसलाई धन-सम्पत्ति प्रदान गर्छिन् भन्ने मान्यता छ। यसरी दशैंको समापन लक्ष्मी पूजासँगै गरिन्छ, जसले सुख-समृद्धि र सम्पन्नताको प्रतीकात्मक अर्थ राख्छ।

दशैंले धार्मिक आस्था मात्र नभएर नेपाली समाजमा सांस्कृतिक र सामाजिक रूपान्तरणको पनि सन्देश प्रवाहित गर्छ। यो पर्वले असत्य, अन्याय र दुष्टतामाथि सत्य, न्याय र धार्मिकताको विजयलाई मनाउने एउटा अनुपम अवसर हो। दशैंको विशेष अवसरमा देवी दुर्गाको पूजा, टीका, जमरा, र आशिर्वादको आदानप्रदानले हाम्रा सांस्कृतिक सम्पदाहरुलाई जिवित राख्छ र भावी पुस्तालाई परम्परागत मूल्यहरूको महत्व बुझाउन मद्दत गर्दछ।

यस महान् चाडको अवसरमा, काशी गार्डेन सम्पूर्ण नेपाली दाजुभाइ तथा दिदीबहिनीहरूलाई सुख, शान्ति, समृद्धि, र आरोग्यको मंगलमय शुभकामना व्यक्त गर्दछ। दशैंको टीका र जमराले तपाईंको जीवनमा सधैं सकारात्मकता र सफलता ल्याओस्, र देवी दुर्गाको आशीर्वादले तपाईंको परिवारमा सुस्वास्थ्य र सुसंस्कारको बास होस् भन्ने हाम्रो हार्दिक कामना छ।
यस पवित्र चाडको अवसरमा, हाम्रा सँस्कृति, परम्परा, र आपसी सम्बन्धलाई अझ सुदृढ बनाउँदै खुसी र उमंगले भरिपूर्ण दशैं मनाऔं।

काशी गार्डेनको तर्फबाट सबैलाई सुभ होस्। शुभ दशैं!